Chưa đến 200 trang khổ 14 x 20,5cm, nhưng "Karl Jaspers, ý niệm đại học" do Hà Vũ Trọng - Mai Sơn dịch, Đại học Hoa Sen và Hồng Đức xuất bản 2013, có đến hai lời giới thiệu (dài 26 trang), đặt liền nhau, của hai người rất danh tiếng trong giới triết học Việt Nam xưa - nay: một của dịch giả - nhà nghiên cứu Bùi Văn Nam Sơn và một của Giáo sư Lê Tôn Nghiêm (1926-1993, là tác giả các công trình: Heidegger trước sự phá sản của tư tưởng Tây phương, 1969; Socrate, 1971; Triết học nhập môn, 1974; Lịch sử triết học Tây phương, 1974...). Cả hai lời giới thiệu đã không ngần ngại khẳng định: "ý niệm đại học", đã và sẽ luôn "như một giá trị cốt lõi" và là "những mạch sống tinh thần của đại học".
 Chưa đến 200 trang khổ 14 x 20,5cm, nhưng "Karl Jaspers, ý niệm đại học" do Hà Vũ Trọng - Mai Sơn dịch, Đại học Hoa Sen và Hồng Đức xuất bản 2013, có đến hai lời giới thiệu (dài 26 trang), đặt liền nhau, của hai người rất danh tiếng trong giới triết học Việt Nam xưa - nay: một của dịch giả - nhà nghiên cứu Bùi Văn Nam Sơn và một của Giáo sư Lê Tôn Nghiêm (1926-1993, là tác giả các công trình: Heidegger trước sự phá sản của tư tưởng Tây phương, 1969; Socrate, 1971; Triết học nhập môn, 1974; Lịch sử triết học Tây phương, 1974...). Cả hai lời giới thiệu đã không ngần ngại khẳng định: "ý niệm đại học", đã và sẽ luôn "như một giá trị cốt lõi" và là "những mạch sống tinh thần của đại học". 1 Tại sao đạt đến giá trị kinh điển và bằng những liều lượng kích thích tư duy nào mà cuốn sách, ra đời cách đây hơn 70 năm, của một triết gia hàng đầu ở phương Tây trong thế kỷ 20, K.Gia-xpơ (Karl Jaspers/1883-1969), lại có thể mang đến cho hai độc giả thuộc hàng tinh hoa, ở hai thời điểm có những biến động giáo dục đại học khác nhau (miền nam trước 1975 và cả nước hiện nay), những thu nhận mang sức mạnh khai sáng và định hướng cho việc đề đạt tinh thần tạo dựng nền đại học Việt Nam, đến vậy? Mấy dòng viết ngắn ngủi dưới đây của tôi không có ý đồ vươn tới câu trả lời, càng không phải như một bài đánh giá cuốn sách, nhất là khi cuốn sách ấy nên/cần dành cho sự tự suy ngẫm và tiếp nhận có tính cá nhân nhất và cần lan truyền trong một môi trường đòi hỏi nhiều "ý niệm" được cộng thông nhất. Nhưng tôi ý thức rất rõ động cơ khiến mình viết ra những dòng này: trước hết, tôi muốn bày tỏ những cảm xúc thật đặc biệt khi được sở hữu trong tay một cuốn sách có thể coi, từ nay, là "kim chỉ nam" tinh thần của tôi trong tư cách giáo viên dạy học; và thứ nữa, như một mong ước đẹp đẽ, tôi hình dung sẽ có một tiểu cộng đồng, bao gồm sinh viên và giảng viên, cùng tìm đọc cuốn sách, lẩy ra những điều nghĩa lý trong khả năng và tình thế hiện hữu hiện tại của chính mình. 2 Hãy bắt đầu từ một chữ đã quen thuộc nhưng được K.Gia-xpơ chủ ý phân tích và định nghĩa nhiều lần trong cuốn sách: đại học. Theo ông, bằng chính tên của nó, đại học (the university) là một "vũ trụ" (a universe) của thầy và trò, một cộng đồng hợp nhất những người cam kết dấn thân vào việc học tập học thuật hoặc khoa học và sinh hoạt trí tuệ. Vì vậy, đại học không chỉ là học đường thuần túy, nơi chỉ để truyền thụ, mà còn là một vũ trụ của tri thức, sự chung sống và tương tác của tất cả các ngành khoa học, nơi cần bầu không khí truyền thông, dựa trên bình diện liên ngành và liên cá nhân. Đại học, theo lý tưởng đòi hỏi, cần được xây dựng như một thiết chế độc lập và tự trị với hiến chương riêng của nó, để theo đuổi một tính chất toàn cầu: tự do hàn lâm. Gia-xpơ nhấn mạnh: "Tự do hàn lâm là một đặc quyền đòi hỏi nghĩa vụ giảng dạy chân lý, bất chấp ai đó bên ngoài hay bên trong đại học muốn hạn chế nó" (tr.1). Bởi từ tính chất này, đặc biệt là cảm thức tự do học hỏi, đại học sẽ là nơi hiện thực hóa "lòng hiếu tri nguyên thủy của con người". "Lòng hiếu tri nguyên thủy", trong sự đón nhận của tôi, là một mệnh đề sôi nổi và chính xác, để đại học, tự nó, hiện lên vẻ đẹp tri thức, trí tuệ và những giá trị nhân bản xuyên thời gian. Trong những diễn giải của K.Gia-xpơ về lòng hiếu tri, ta thấy nguồn gốc sâu xa của việc thầy và trò cùng có mặt ở đại học: khởi đầu, họ có chung sự tò mò, lòng khát khao tìm biết, nắm bắt những điều chưa thấu suốt, đam mê nhận thức khách quan, sau nữa, họ cùng nỗ lực thấu nhận những chân lý khoa học, đạt đến phẩm tính nhân loại và phổ quát, bất chấp việc làm này là dai dẳng, mệt mỏi và xét đến cùng, là luôn luôn cô đơn. Khởi dựng từ lòng hiếu tri và nhắm đến mục đích thỏa mãn lòng hiếu tri, đại học cần tiến hành đồng thời những công việc được coi là mục tiêu, chức năng của mình: 1) nghiên cứu, giáo dục và đào tạo; 2) truyền thông và tương giao giữa những con người suy tư; 3) xây dựng đại học như một thiết chế làm cơ sở tồn tại của chính nó; 4) hợp nhất vũ trụ trí thức, biến đại học trở thành cửa hàng bách hóa trí tuệ. Tất cả những nhiệm vụ đó đòi hỏi phải hình thành, gài cắm ý niệm đại học cho người dạy và người học: ý chí nghiên cứu và tìm kiếm không giới hạn, cho phép lý trí phát triển không hạn chế, có một đầu óc cởi mở, không để điều gì không bị chất vấn, duy trì chân lý một cách vô điều kiện,... Họ, những người có mặt ở đại học, phải bị/được thúc đẩy bởi tinh thần tranh luận vô tư, dám hiểu biết, ganh đua không hiềm khích, sẵn sàng hợp tác tạo nên trường phái tư tưởng,... Ở đây, như một trong những đối tượng cần bàn đến nhất, Gia-xpơ đã không quên đặt vấn đề về người dạy, người học và mối quan hệ giữa họ. Gia-xpơ coi nhân cách của người dạy (giáo sư) có giá trị quan trọng hàng đầu và cần có sự kính trọng - "sự kính trọng chính là bản chất của mọi nền giáo dục" (tr.59). Nhưng để có điều đó, người thầy phải là "người làm việc nghiên cứu về trí tuệ", "bị thấm đẫm hoàn toàn bởi công việc", "có một lương tâm trí tuệ" và "lương tâm trí tuệ của ông quyết định cho ông. Không lời khuyên nào có thể làm nhẹ đi gánh nặng trách nhiệm của ông" (tr48-49). Còn người học "phải học cách đặt câu hỏi. Y phải học điều gì đó một cách hệ thống, tới tận đáy tầng của nó" (tr.53). Và mối quan hệ giữa thầy - trò chính là hiện thân của giáo dục: ở đó, giáo dục là "hộ sinh", người học trò được giúp đỡ để sản sinh những khả năng và sức mạnh của mình. Nhưng đại học, khi được tạo dựng như một lý tưởng, thì không phải là phép màu bỗng chốc mà hoàn thành các sứ mệnh. Trong cuốn sách của mình, K.Gia-xpơ đã phân tích rất rõ ba cách thức tiến hành để có một nền đại học: xem xét toàn bộ đời sống trí thức nói chung; những trách nhiệm vốn có trong việc hiện thực hóa đoàn thể của đời sống trí thức tại trường đại học; xem xét những nền tảng cụ thể của trường đại học và cách thức mà chúng tác động đến sự vận hành của nhà trường. Điểm đáng chú ý mà tôi muốn nhắc lại ở đây là Gia-xpơ đã rất quyết liệt trong "những đòi hỏi cần thiết cho sự tồn tại của đại học", khi xem xét nhân tố con người, "thái độ và khả năng của họ", và đặc biệt, khi bàn đến quyền lực của nhà nước và xã hội trong việc duy trì đại học. Sẽ cần những bàn luận kỹ càng hơn về đòi hỏi sự phi chính trị của đại học mà Giaxpơ nêu lên. Tuy nhiên, không khó để nhận ra khát vọng phục hoạt tinh thần ý niệm đại học nguyên sơ của ông, người đã chứng kiến sự suy thoái của đại học Đức sau biến cố Đức quốc xã. 3 Nhưng, tại sao phải ý niệm đại học? Trên nghĩa nào đó, ý niệm đại học là đưa ra những lý tưởng cho/về đại học. Theo Bùi Văn Nam Sơn, Gia-xpơ đã cố ý sử dụng thuật ngữ "ý niệm" xuất phát từ truyền thống triết học Căng (Kant) để chỉ "nguyên tắc của lý tính, lý tưởng để vươn tới tuy không bao giờ đạt được trọn vẹn, như ngôi sao Bắc đẩu dẫn đường cho kẻ lữ hành" (tr. i-ii). Chính Gia-xpơ cũng bày tỏ điều này trong lời dẫn nhập có phần tỉnh táo của mình: "Vạch ra ý niệm về đại học nghĩa là định hướng chúng ta bằng một lý tưởng mà chúng ta chẳng bao giờ có thể đạt tới, chỉ là càng ngày càng tới gần hơn"(tr.4). Mặc dù vậy, tầm viễn kiến của K.Gia-xpơ là không thể bị che mờ. Đối với tôi, ngay khi viết ra những dòng có tính hưởng ứng bồng bột này, tôi đã thấy mình lâm vào ảo tưởng... Nhưng hẳn nhiên, tôi đã có thể tự chất vấn mình, rất thiết yếu và thầm lặng, rằng, ngươi đã có một ý niệm đại học chưa? Mai Anh Tuấn |
0 nhận xét:
Đăng nhận xét